Moja twórczość nigdy nie poddaje się modom

     Zofia Stopińska: Zapraszam na spotkanie z Leszkiem Długoszem - poetą, pieśniarzem, kompozytorem, pianistą, aktorem, autorem wielu tomików poetyckich, płyt autorskich, programów radiowych i telewizyjnych oraz felietonistą. Przed rozmową z Panem przeglądałam różne materiały dotyczące Pana działalności artystycznej, z których wynika, że jej początek to rok 1964, kiedy to po studiach polonistycznych na Uniwersytecie rozpoczął Pan studia aktorskie w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie.

     Leszek Długosz: Cykl mojego kształcenia odbywał się zgodnie z przepisami, przechodziłem z klasy do klasy, rok w rok, więc studia kończyło się w wieku lat dwudziestu trzech i wtedy zorientowałem się, że nie bardzo wiem, co mam robić po studiach, ponieważ wybrałem te pierwsze studia w nieoczekiwanym kierunku; moim marzeniem była reżyseria filmowa, do czego był potrzebny dyplom ukończenia innych studiów. Pomyślałam wówczas, że stosowna będzie ogólna podbudowa humanistyczna i stąd studia polonistyczne, w czasie których zorientowałem się, że reżyseria filmowa to nie jest dla mnie dobry kierunek i nie chodziło tu o brak wyobraźni, ale o możliwości organizacyjne. Reżyser musi zjednać sobie ludzi i zorganizować grupę, bo to jest praca zespołowa, musi zdobyć środki itd. Podobnie jak jest dzisiaj – reżyser musiał przebić się przez producenta, przez jakąś cenzurę (taką lub owaką), rozmaicie pojmowaną itd... To przerastało moje możliwości energetyczne i logistyczne. Ja chciałem się zajmować czymś natychmiast i jeszcze nie wiedziałem, że jest to granie albo pisanie. Poszedłem do szkoły aktorskiej, bo to jest ponętne wizja – teatr, bycie kimś innym, przenoszenie się w inne czasy, w światłach, dekoracjach, pomiędzy koleżankami i kolegami – to jest czarujące z pewnej odległości. Na drugim roku szkoły aktorskiej zorientowałem się, że to wcale nie jest to, czego oczekuję w życiu dla siebie. Zorientowałem się także, że w tak zwanym „fachu aktorskim” jest zwykle tak, że ląduje się w jakimś teatrze, bo wówczas absolwenci trzech szkół aktorskich w Polsce bez problemu znajdowali etat w teatrze. W każdym teatrze jest dyrektor, który prowadzi swoją politykę, ma swoich reżyserów, z rozmaitymi upodobaniami i potrzebami, a aktor jest mu potrzebny do ich realizacji. Mogą to być dla aktora interesujące propozycje, ale często trzeba pracować jak przedmiot czy rekwizyt. Zorientowałem się, że to jest zawód cząstkowy i służebny. Rzadko aktor może się wykazać wolnością w doborze repertuaru, konwencji itd., bo jest wynajętym elementem całości.

     Chyba Pan dopiero wówczas wiedział, co dalej zrobić, bo znalazł sobie Pan w czasie tych studiów „kącik wolności”, którym była „Piwnica Pod Baranami”.

     Tak. Wiedziałem, że tam mogę wreszcie być, kim być chcę, mogę się zgodzić albo nie zgodzić i w dodatku prawie wszystko mi się tam podobało. Mogłem tam realizować się w dwóch najważniejszych moich potrzebach – pisaniu i muzykowaniu, a także w śpiewaniu, bo ktoś to powinien zaśpiewać. Ponieważ krócej mi było samemu śpiewać, niż uczyć kogoś i być zadowolonym z efektów albo nie, postanowiłem śpiewać sam – i tak się wszystko zaczęło.

     Rok 1973 był z pewnością dla Pana bardzo ważny, bo wówczas ukazał się pierwszy tomik Pana poezji.

     To był ważny tomik, ponieważ przekonałem się, że to, co piszę bez muzyki, widać jest wystarczające, skoro jedno z bardziej szacownych wydawnictw – Wydawnictwo Literackie, zdecydowało się wydać mój debiutancki tomik. Później wydawało także następne, a w ubiegłym roku ukazała się jubileuszowa pozycja Wydawnictwa Literackiego – wybór na moje 75-lecie. Mówię o tym, bo nie jest to nic żenującego ani krępującego dla mnie – ukończyć 75 lat.

     Wręcz przeciwnie, to bardzo dobra okazja, aby świętować.

     To nawet nie ja, bo dla mnie tak samo jest wczoraj, jak dzisiaj czy pojutrze, ale znajomi, przyjaciele zauważyli tę datę i postanowili mnie, a także sobie zrobić przyjemność (śmiech...). Tak często bywa również z imieninami – składamy ci życzenia, a ty zrób nam przyjemność i zorganizuj miłe spotkanie z tej okazji.

     Była także okazja, aby podsumować różne nurty Pana działalności – poeta, muzyk, piosenkarz...

     ...człowiek estrady, autor wielu scenariuszy dla radia, dla telewizji, wystąpiłem w paru filmach, co też było przygodą i sprawdzeniem siebie. Moje życie – prywatne i zawodowe, było niesłychanie aktywne, czynne i zmienne. Sam nie wiem, czy to dobrze, czy nie. Może trzeba się było skupić na jednym zajęciu i doprowadzać efekty działalności w tej dziedzinie do doskonałości?

     Nie wiem, czy długo by Pan wytrzymał.

     Chyba nie, bo za dużo rzeczy mnie ciekawiło, za dużo miałem i mam pokus, aby wszystkiego spróbować.

     Magia radia fascynowała Pana długo.

     Z pewnością teraz Panią zaskoczę. Gdybym musiał wybierać jedno zajęcie, jeden zawód – to byłoby to radio, ponieważ radio pozwalałoby mi na realizację tego, co jest we mnie najbardziej mocne – na operowanie słowem i muzyką. Mogę łączyć jedno z drugim, to, co jest mi najbardziej bliskie, potrzebne, i skupić się na tym. To daje mi tylko radio. Telewizja ogromnie dużo energii i troski – mówiąc inaczej „pary”, zabiera na to, jak to wygląda. Czy tam jest czysto, czy się marszczy, czy jest kropka... – co dla mnie nie ma prawie żadnego znaczenia. O wiele bardziej interesuje mnie sedno – to znaczy dotarcie do jakiejś prawdy, dźwięku, do sformułowania rzeczywistego i radio daje tę wolność. Podkreślę – gdybym musiał wybierać jedno zajęcie, zostałbym radiowcem. Myślę, że byłoby to zajęcie najbardziej zgodne z moimi zainteresowaniami i możliwościami.

     Mógłby się Pan realizować w różnych formach słowno-muzycznych, a pewnie teatr radiowy byłby Panu najbliższy.

     Prawdę mówiąc, ja to wszystko robiłem – pisałem słuchowiska, występowałem w nich, prowadziłem różne cykliczne audycje, ale nigdy nie byłem na etacie. W radiu zjawiłem się bardzo wcześnie, bo na początku lat 60-tych, kiedy przyszło do słynnego „Żaczka” – męskiego Domu Studentów UJ, zaproszenie na dyskusję do Radia Kraków. Potrzebna była do programu młodzież i zostałem wytypowany. Szedłem „z duszą na ramieniu” i z ogromnym zaciekawieniem, a wyszedłem oczarowany. Od tego czasu pozostaję w stałym kontakcie (częstszym lub rzadszym) z radiem.

     Ten kontakt z radiem i wszelkie dokonania Pana dla Polskiego Radia zostały zauważone i wiem już z pewnych źródeł, że 30 listopada w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego otrzyma Pan Honorowy Złoty Mikrofon – najwyższe wyróżnienie.

     To prawda, poczułem się dumny. Podkreślić trzeba, że te nagrody radiowe otrzymywały zawsze osoby, których praca na rzecz Radia zasługiwała niewątpliwie na najwyższe uznanie.

     W ubiegłym roku także zauważono, że w czasie 75 lat życia zrobił Pan sporo i otrzymał Pan najwyższe odznaczenie za osiągnięcia w dziedzinie kultury – Złotą Glorię Artis, a Prezydent Andrzej Duda uhonorował Pana Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

     Nie ukrywam, że byłem autentycznie wzruszony, zaskoczony, uradowany i ciepło mi się robi koło „serducha”, że jednak przy nie za wielkiej mojej obecności medialnej ktoś spostrzega dorobek i postawę ludzką w życiu, zaangażowanie lub brak innego zaangażowania tam, gdzie raczej nie byłoby się czym chełpić. Przez całą drogę, którą przeszedłem – mogłem spokojnie patrzeć na własne odbicie w lustrze. W czasach wszechobecnego Internetu odbieram dużo sygnałów od wielu osób, że moja twórczość była im w czymś pomocna, przyniosła jakieś wzruszenia, dostarczyła wsparcia, potwierdziła czyjeś wątpliwości czy wybory. Cały tomik mógłbym złożyć z opowieści, jakie zdarzyły się dzięki temu, że ktoś posłuchał mojej piosenki, przeczytał wiersz i okazało się to komuś potrzebne.

     Piękny wstęp przeczytałam w zapowiedzi koncertu w Rzeszowie – słowa Roberta Kabary – mojego ulubionego skrzypka: „Kraków ma przecież piękną tradycję swoich poetów i bardów: Zielony Balonik śpiewał w Jamie Michalika za czasów Boya zgrabne, czasem rzewne, czasem jadowite kuplety, Gałczyńskiego zaczarował krakowski dorożkarz, a krakowian Piwnica pod Baranami. A mnie było dane w gorących czasach studenckich słuchać śpiewanych poezji Leszka Długosza. Pozostał mi wielki sentyment i pamięć ulubionych utworów. Do dziś!”.

     Dla mnie zdumiewającą historią jest ta przyjaźń (bo tak mogę powiedzieć), z Robertem. Po wspólnych rozmowach okazało się, że interesował się, znał i była mu bliska moja twórczość: piosenki, teksty i postać, a ja jego słuchałem z podziwem, wielkim wzruszeniem i nigdy nie wydawało mi się, że możemy się tak „dogadać” jako ludzie i jako artyści. Świetnie potrafimy się porozumieć prywatnie i zawodowo. Chcielibyśmy nagrać wspólną płytę i mamy już pewne pomysły. Na mojej jubileuszowej płycie jest nagrana „Ćwierć piosenka” moje autorstwa, a Robert nagrał tam taką solówkę, że nikt by piękniej od niego tego nie zrobił. Słucham tego nagrania z nieustającym wzruszeniem. Dziwię się, że podobno to ja wymyśliłem tę melodyjkę, bo on zrobił z tego coś cudownego.

     Pewnie musieli Panowie sporo czasu spędzić na doborze piosenek do tego programu, bo napisał ich Pan wiele, a w programie może się znaleźć kilkanaście.

     Wiadomo było, że wieczór będzie musiał mieć jakieś przyzwoite ramy, bo zaprosiłem także fantastycznych gości – najlepszych aktorów, żeby przeczytali moje wiersze, czyli Jurka Trelę i Halinę Łabonarską, która dała taki koncert, że widownia „z zapartym tchem” słuchała, patrzyła, a ja niekoniecznie żartobliwie powiedziałem, że „...gdyby za kulisami stała Helena Modrzejewska, to byłaby mocno zaniepokojona tą wspaniałą interpretacją” (śmiech).

     Kto był autorem tego całego przedsięwzięcia?

     Autorką jest „kobieta-demon”, która nazywa się Pani Jolanta Janus. Ta pani organizowała w Krakowie szereg koncertów i akcji społecznościowych, m.in. organizowała koncerty na rzecz Szpitala Dziecięcego w Prokocimiu zatytułowane „Kolędy do nieba”. Pani Jolanta wiedziona jakimś instynktem albo znawstwem, upatrzyła sobie Roberta, jego Śląską Orkiestrę Kameralną i upatrzyła sobie mnie. Stwierdziła, że jesteśmy jej bardzo potrzebni do tych koncertów, a później zapytała wprost: „Dlaczego nie możecie zrobić czegoś większego razem?”. Okazało się, że „miała nosa”, chociaż na początku to wcale nie było takie oczywiste. Okazało się, że jesteśmy niezwykle komunikatywni, dogadujemy się muzycznie i doskonale się dopełniamy. Jeden drugiego rozumie w lot i ta współpraca stała się przyjemnością. Robert namówił swoją Orkiestrę, Ryszard Borowski wszystko zaaranżował niezwykle oryginalnie. Ja wiedziony ciekawością, czy jeszcze inaczej można te piosenki zaaranżować, dałem im wolną rękę. W ten sposób powstał koncert poetycko-muzyczny „Także i ty i tobie też”. Graliśmy ten koncert tylko w Katowicach, w Krakowie i trzeci raz w Rzeszowie.

     Skoro rozmawiamy w Rzeszowie – stolicy Podkarpacia, to pragnę podkreślić, że Pana rodzinna miejscowość znajduje się aktualnie w powiecie stalowowolskim, czyli na Podkarpaciu. Na tej ziemi pokochał Pan muzykę, poezję i literaturę.

     Faktycznie, to wszystko zaczęło się w dzieciństwie, w maleńkim, kochanym miasteczku Zaklików, w przepięknych okolicznościach przyrody, bo tam spotkałem ludzi nadzwyczajnych, a zwłaszcza jedną postać, która zajmowała się moją edukacją w sposób nieformalny, bo to nie była moja nauczycielka ze szkoły. To była osoba zaprzyjaźniona z moją rodziną, fenomenalna postać: niezwykle odważna, zdolna, wielkiego charakteru. Otoczenie postrzegało ją jako kobietę niekonwencjonalną. Ta starsza Pani studiowała w młodości jako jedna z pierwszych Polek na Sorbonie, świetnie grała, wspaniale malowała i była Europejką w najlepszym stylu. W młodości była osoba bardzo zamożną, a pod koniec życia osobą wolną, ponieważ wszystko oddała. Niewielki mająteczek, który jej został, w porozumieniu z biskupem ówczesnym, późniejszym kardynałem Wyszyńskim, oddała zakonnicom, które powróciwszy ze Lwowa nie miały w Polsce żadnego przystanku. Była naturystką, chodziła boso, kąpała się okrągły rok w przerębli. Ja byłem od dziecka jej ulubieńcem, gdyż wzięła mnie pod swoją kuratelę, jak miałem pięć lat. Uczyła mnie wszystkiego i to jest temat na długą oddzielną opowieść. To u niej zacząłem się uczyć grać na fortepianie. Ten fortepian marki Pleyel kupił jej ojciec, na pierwszej wystawie w Paryżu w 1889 roku, pamiętam, że było to w 100-lecie Rewolucji Francuskiej i ten Pleyel był odznaczony Złotym Medalem. Instrument ten tułał się z Panią Anną Nagórską, aż trafił do mojego domu. Minęła cała epoka, dwie wojny światowe, a ten instrument przetrwał i medal się nie zagubił. Po wojnie, w lasach, w strasznych czasach ja byłem szczęściarzem, bo miałem możliwość otrzymania edukacji w starym stylu, ale na najwyższym europejskim poziomie, bo z nauką muzyki, literatury, sztuki, języków – wszystkiego.

     Rozpoczynając działalność artystyczną był Pan już należycie przygotowany.

     Mogę nawet powiedzieć, że byłem na to skazany. Byłem przywykły do innej odwagi, do innego szukania i do innych potrzeb. Dla mnie ważne było, żeby grać, czytać, żeby zabawy były niekonwencjonalne – pamiętam zabawy z Anną Nagórską polegające na skojarzeniach, do czego rosnące drzewa można przyrównać. Fantastyczne porównanie – do czego podobna jest topola? Do wykrzyknika! Tak wyglądały od dziecka moje ćwiczenia.

     Jest Pan po prostu szczęściarzem.

     To prawda. Wiele razy przekonałem się o tym, że coś, co nie miało prawa dobrze się skończyć – faktycznie miało dobry finał. Wywinąłem się z różnych strasznych opałów. Fakt, że w Krakowie trafiłem do Piwnicy pod Baranami, był wielkim szczęściem. Było to środowisko niesłychanie kreatywne, twórcze, rozluźnione, ale jednocześnie ambitne, pełne pomysłów.

     Kiedy w Piwnicy pod Baranami przestało już być tak twórczo i kreatywnie, odszedł Pan z tego zespołu i znowu miał Pan szczęście – otrzymał Pan stypendium rządu francuskiego, wyjechał Pan do Francji i nagrał Pan płytę.

     To było spełnienie mojego marzenia. Nie za pierwszym razem, ale się udało. Przechodziłem selekcje polegające na egzaminach w ambasadzie, okazywało się, że jakiś „czynnik polski” wysłał kogoś innego, ale w końcu się zdarzyło. Spędziłem pół roku we Francji, trochę w Paryżu, ale także wiele podróżowałem. Nawet miałem propozycję pozostania i znowu w radio – w sekcji polskiej Radia Francuskiego. Było nawet tak, że udało się w tym czasie przyjechać do Francji mojej żonie ze starszym synem, który miał wtedy siedem lat i mogliśmy zostać, ale się nie zdecydowałem. Aspekty ekonomiczne ani polityczne nie były pierwszoplanowe. Zrozumiałem, że to już może jest za późno, czułbym, że jestem gościem i wszystko, co chciałbym powiedzieć w poezji czy piosenkach – byłoby tłumaczeniem „siebie na coś”. Pomyślałem, że dla twórcy, dla artysty to duże ograniczenie. Chociaż dobrze znałem język francuski, czułbym z pewnością ograniczenia w wyrażaniu wszystkich uczuć. Ponadto nie byłbym u siebie, we własnych korzeniach, przyrodzie, odniesieniach, biografii. Byłbym ciągle gościem. Wielu sławnych polskich artystów wyjechało za granicę i zrobili tam karierę. Ja nie potrafiłem. Musiałem wrócić i zostać w ojczyźnie. Tak byłem wychowany od dziecka i miałem poczucie wdzięczności dla pokoleń, które Polskę nam wywalczyły nakładem wielkich ofiar, strat i cierpień. Dzięki nim mamy wolną Polskę.

     Czuje się Pan człowiekiem spełnionym.

     Nie, jeszcze nie, ale czuję, że robię to, co lubię i uważam, że ma to jakąś wartość i może się przydać także innym ludziom. Zauważyłem, że moja twórczość nie starzeje się. Trafiłem na takie powiązania i stylistykę, która nigdy nie poddaje się modom. Staram się na swój sposób organizować materię – czy to literacką, czy muzyczną, że nawet moje najstarsze piosenki nie wymagają tłumaczenia, nie są śmieszne i nie drażnią manierą, są klasyczno-obiektywne. Piotr Skrzynecki zwykle mówił o mnie: „to jest taki piosenkarz, pieśniarz – jakby państwu powiedzieć – romantyczny. Pełen emocji, uniesienia, żaru, a jednocześnie w klasycznej formie i polski”.

     Polski i romantyczny najbardziej do Pana pasuje.

     Wcale się przed tym nie bronię – przeciwnie, wypinam dumnie pierś.

Z Panem Leszkiem Długoszem – poetą, pieśniarzem, kompozytorem, pianistą, aktorem, autorem wielu tomików poetyckich, płyt autorskich, programów radiowych i felietonistą rozmawiała Zofia Stopińska 11 listopada 2017 roku w Rzeszowie.